خراسان شمالی را بیشتر بشناسیم ۶؛
جاجرم از قدیمی ترین استقرارگاه های بشری و شاهراه تکامل خطه خراسان
فقط سفر: فقط سفر: خراسان شمالی جاجرم، یکی از شهرستان های خراسان شمالی است که با بیش از 3 هزار هکتار مساحت، دارای تاریخچه ای قدیمی بوده و یکی از قدیمی ترین استقرارگاه های بشری در خراسان شمالی بشمار می رود.
به گزارش فقط سفر به نقل از ایسنا، این منطقه از دوران پیش ازتاریخ تا ادوار متأخر اسلامی بطور پیوسته نقش بارزی را در تکامل فرهنگی خطه خراسان ایفا کرده و مورد توجه بوده است.
شهرستان جاجرم در جنوب غربی استان خراسان شمالی قرارگرفته و از شمال به شهرستان مانه و سملقان، از غرب به شهرستان گرمه، از جنوب به استان سمنان، از جنوب شرق به استان خراسان رضوی، از شرق به شهرستان اسفراین و از شمال شرق به شهرستان بجنورد محدود میشود. این شهرستان با مساحت ۳۶۵۴ کیلومتر دارای ۳ شهر، ۳ بخش، ۵ دهستان و ۵۵ آبادی است. جمعیت شهرستان جاجرم بیش از ۳۶ هزار نفر برآورد شده است.
جغرافیای طبیعی شهرستان جاجرم
شهرستان جاجرم به طورکلی باتوجه به میزان بارندگی های سالانه جزو مناطق خشک قلمداد می شود و اقلیم بیابانی و نیمه بیابانی دارد. ارتفاعات واقع در شمال شهرستان که از شرق به غرب در حاشیه شمال شهرستان امتداد دارد در مواردی بیش از ۲۰۰۰ متر ارتفاع دارند و به طورکلی موجب ایجاد آب وهوای ملایمتری در این منطقه شده است. ارتفاعات منفرد جنوب شرقی شهرستان شامل قسمتی از کوه های جغتای است. رودخانه دائمی ولی کم آب و بسیار شور کال شور با جهت شرقی–غربی در جنوب شهرستان جریان دارد و به دشت کویر در جنوب شهرستان میریزد. بخش فراوانی از اقلیم این منطقه کویری و استپی است. بلندترین قله شهرستان، کوه سالوک با حدود ۲۶۵۹ متر ارتفاع است که همراه با ارتفاعات شمال شهرستان به رشته کوه های آلاداغ متصل است.
پیشینه تاریخی جاجرم
شهرستان جاجرم به لطف موقعیت راهبردی خود بر سر راههای کاروانرو همیشه مورد توجه قرار داشته و از دوران پیش ازتاریخ تا ادوار متأخر اسلامی بطور پیوسته نقش بارزی را در تکامل فرهنگی خطه خراسان ایفا کرده است. وجود محوطههای بزرگ از دورههای نوسنگی، مس سنگی و عصر مفرغ از قبیل تپه پهلوان، حیدران و محوطه وسیع چَلو در پهنه شهرستان جاجرم آنرا به یکی قدیمیترین استقرارگاههای بشری در خراسان شمالی بدل کرده است. پراکندگی زیاد محوطههای باستانی مربوط به دوران اشکانی و ساسانی در این شهرستان، از شکوفایی این خطه در دوره تاریخی با بهرهگیری از موقعیت مناسب آن بر سر راه ابریشم و معادلات سیاسی و تجاری آن دوران حکایت دارد.
بررسی گزارشهای مورخان و جغرافیدانان دوره اسلامی نیز نشان از رونق این منطقه در سراسر دوره اسلامی دارد. ضرب مسکوکات مختلف خصوصاً سکههای طلا در جاجرم طی دوره ایلخانی و ایجاد کاروانسراها و رباطهای مختلف در بخش های مختلف آن، به بهترین وجهی شکوفایی منطقه در سدههای میانی اسلامی را بازگو میکند. این منطقه تا اواخر دوره قاجار اهمیت خودرا حفظ نمود تا این که با ورود تجهیزات حمل و نقل مدرن، راه اندازی راههای ترانزیتی و در پی آن حذف شبکه راههای قدیم و متروک ماندن راه های کاروانرو و کاروانسراها به تدریج از اهمیت آن کاسته شد و به سرعت افول کرد.
برخی از آثار تاریخی این شهرستان که اطلاعات آن توسط اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان شمالی گردآوری شده است را در ادامه می خوانید.
مسجد جامع جاجرم
بنای مسجد در میانه بافت تاریخی شهر جاجرم واقع شده که هنوز بخش هایی از آنها مانند ارگ کاظم خان و باغ و بنای کوشک و برخی بناهای دیگر برجای ماندهاند. برخی پژوهشگران بنای اولیه مسجد جامع جاجرم را به دوره سلجوقی نسبت میدهند. این مسجد از نوع مساجد شبستانی است و پلان آن بسیار ابتدایی و مشابه طرح یک ایوانی است. ورودی بندرها ضلع شمالی آن قرارگرفته که به یک صحن کوچک به ابعاد ۵/۷×۵/۷ وصل میشود. در دو ضلع شرقی و غربی صحن مسجد شبستان هایی تولید شده که هر یک حدود ۳ متر عرض دارند. فضای شبستان ها به وسیله طاق و ضربی پوشش یافته و به وسیله رواق هایی به صحن مرکزی مرتبط میشود. در پشت شبستان غربی یک فضای الحاقی در امتداد شبستان اصلی تولید شده که در فصول سرد سال به عنوان شبستان زمستانی از آن بهره میبردهاند. سقف این تالار با طاقه ای چسبان پوشش یافته و در منتهی الیِ جنوبی آن محرابی تعبیه شده است.
مسجد جامع جاجرم برخلاف الگوی رایج مسجد سازی مناره ندارد و در مجموع نمای بیرونی آن ساده و عاری از تزیین است. فقط بر پیشانی ایوان و در محل ورود به گنبد خانه چند کاشی فیروزهای کتیبه دار وجود دارد که به شدت لطمه دیده اند. به غیراز این بیشتر تزیینات در گنبد خانه تمرکزیافته که اغلب شامل تزیینات گچ بری، کاربندی ها، قطاربندی در قسمت محراب، لچکیها و چند کتیبه است. در دورههای متأخر اسلامی (احتمالاً صفوی) در بعضی قسمت ها روی اندود گچ را بارنگ قرمز اخرایی تزیین کردهاند.
جهت صحن شمالی-جنوبی است و ضلع جنوبی آن بوسیله یک ورودی بلند به فضای گنبد خانه منتهی میشود. محراب مسجد در ضلع جنوبی گنبد خانه، در میانه دیوار جنوبی قرارگرفته و ۲۳۵ سانتی متر ارتفاع و ۸۵ سانتیمتر عمق دارد. گنبد دایرهای بنا به کمک چهار فیل پوش که رأس آنها به شکل ترکشهای خورشیدی تزیین شده بر فضای مربعی گنبد خانه استوارشده است. در مرکز عرقچین گنبد نقش یک ستاره ۲۴ پر بطور برجسته کار شده است. مصالح بنا از خشت و گل، چوب، سنگ و ملاط گچ است که به احتمال فراوان در اصل پوشش کاشی داشته که امروزه به غیراز بخش کوچکی که از آن یاد شد از بین رفته است. مسجد جامع جاجرم در چندین دوره مرمت شده و بنظر می رسد در دوره تیموری تغییرات اساسی در آن به وجود آمده باشد؛ به نحوی که شاکله کلی آن نشان از معماری دوره تیموری دارد.
اعتمادالسلطنه در باخبر الشمس بنا را اینگونه توصیف میکند: بالای این صفه که کتیبه مقصوره است سه آجر کاشی نصب شده درروی یک آجر سبز که دو ثلث آن شکسته، نوشته شده است «توکلت» و در یک طرف «علی الله». در یک طرف و قیمابین صورتی شبیه به (مجمر) آویخته شده با خط سیاهی است و در گوشه دیگر آجر نوشته است «خدای بر آن بنده مسلمان» و زیر این عبارت «در کار» و زیر آن «بر عشر معروف» و زیر آن «دهه محرم سنه» پایین تر از آن «تقبل الله منه». در آجر کاشی وسط با خط جلی برجسته لفظ یا احد نوشته شده است. در بالای آجر سبز دیگر «لا اله الا الله محمد رسول الله» و در زیر فاتحه الکتاب، بعدازآن سوره توحید و در زیر «به تاریخ بیستم ماه سنه سبع و سبیعن» و پس از «سبعه و سبعین» کلمه لایقرا که ظن قریب به یقین «خمسمائه» بوده و به نظر میرسد در یک طرف طول آجر نیز نوشته شده است ان الدین عند الاسلام و در طرف دیگر شهد الله انه لا اله الا هو و الملائکه و اولوالعلم قائماً بالقسط. این آجرها را از محل دیگر به اینجا آورده و نصب کرده اند، حالا آن محل خارج از مسجد بوده یا داخل الله اعلم.
هم اکنون کتیبه کاشیهای ایوان جنوبی لطمه دیده و کلمه«خمسمائه» از بین رفته است. تحقیقات به عمل آمده در محل نشان میدهد در سالهای پیش مسجد کتیبهای داشته که اشعار روی آن تاریخ مرمت بنا را نشان میداده است:
توفیق ز حضرت واحد شد درویش علی ساعی این مسجد شد
تاریخ طلب نمودم از پیر خرد گفتا ز غنچه هم ساقط شد
ماده تاریخ درج شده در بیت دوم(کلمه غنج) سال ۱۰۳۴ را به عنوان تاریخ مرمت بنا ذکر کرده است. احیانا در نمای ایوان جنوبی مسجد کاشی هایی وجود داشته که تاریخ راه اندازی آنرا نشان میداده و بعدها از بین رفته است. سه کاشی فعلی نیز احیانا به هنگام تعمیرات از جای اصلی جابجا شده و از هم دورافتاده اند. این کاشیها که اعتمادالسلطنه نیز شرح مفصلی از آنها ارائه کرده ازنظر فن ساخت و رنگ لعاب با کاشی هایی که زمانی درون مقبره علی ابن مهزیار در شرق شهر جاجرم وجود داشته قابل مقایسه اند. بدین سبب تاریخ مذکور در آنها (۵۵۷هـ) به زمان ساخت بنا ارتباطی ندارد.
تپه پهلوان
تپه پهلوان یکی از مهم ترین و قدیمی ترین محوطه های دوره پیش ازتاریخ در خراسان شمالی است که سابقه استقرار در آن به دوره نوسنگی و مس- سنگی، حدود ۷ هزار سال قبل می رسد. مطالعات دیرینه شناسی در این محوطه باستانی نشان داده تپه پهلوان به عنوان یک محوطه کارگاهی مربوط به تولید ابزارها و زیورآلات سنگی در میان سایر محوطه های باستانی استان از جایگاه ویژه ای برخوردارست.
آرامگاه خواجه علی بن مهزیار
آرامگاه خواجه مهزیار که در حومه شرقی جاجرم، ابتدای جاده جاجرم – سبزوار واقع شده، ازجمله آثار باارزش مذهبی - تاریخی شهرستان جاجرم بشمار می رود که ساخت آنرا به دوره ایلخانی نسبت می دهند. این آرامگاه پلان چهارطاقی ساده دارد که در پاکار گنبد بصورت هشت ضلعی درآمده و در نهایت به کمک چهار فیل پوش، گنبد بزرگی بر فراز آن تولید شده است. طبق برخی روایات مذهبی این بنا مدفن ابوالحسن علی بن مهزیار، از اعاظم اصحاب ائمه اطهار است. علی بن مهزیار از طرف امام رضا (ع) و امام جواد (ع) مقام نمایندگی و وکالت در نواحی جاجرم داشته و تألیفات و کتب گوناگون از وی برجای مانده است.
بنای شاهزاده ابراهیم دربند
آرامگاه شاهزاده ابراهیم در یک کیلومتری شمال روستای دربند از توابع بخش شوقان شهرستان جاجرم است. بنای امامزاده در دامنه شرقی تپهای قراردارد که دربردارنده لایههای استقراری از قرون ۸-۷ تا دوره صفوی است. پلان اصلی بنا چهار ضلعی و متاثر از سبک چهار طاقی است ولی با الحاقات بعدی شکل دایرهای به خود گرفته است.
در نمای خارجی بندرها طرفین هر ورودی یک مناره کوتاه تزیینی تولید شده است. در داخل ایوانهای شرقی و شمالی آثار تزیینات گچ بری به شیوه قالبی وجود دارد. باوجودیکه کتیبه ای در بنا وجود ندارد و نیز نمی توان در متون تاریخی سند روشنی از زمان ساخت بقعه شاهزاده ابراهیم به دست آورد، سبک معماری بنا و شیوه اجرای تاق و قوسها معماری قرون ۷ و ۸ را به ذهن القاء می کند. به اعتقاد اهالی، مدفن امامزاده ابراهیم، برادر امام رضا (ع) است.
سردابه جاجرم
سردابه جاجرم یکی از آثار تاریخی دوره ایلخانی است که بصورت دوطبقه با مصالح سنگ و ملات گچ تولید شده است. طبقه پایین در زیر زمین تولید شده و یک ورودی در ضلع شرقی دارد که با شیب ملایمی به داخل بنا راه مییابد. پوشش سقف فضای زیرین قوسی است و چهار ستون در زیر سقف بار طبقه فوقانی را به دوش میکشند. بنای طبقه فوقانی پلان چهار تاقی دارد و نمای خارجی آن با طاقنماهایی تزیین شده است.
موقعیت این بنا در حومه شرقی جاجرم، ابتدای جاده جاجرم-سبزوار واقع شده است.
قزلر قلعه
قزلرقلعه یکی از قلاع تدافعی شهرستان جاجرم است که بر فرازکوه بلندی در حاشیه شمالی جلگه شقان تولید شده و بر دشت مجاور اشراف دارد. پلان قلعه بیضی شکل است و با مصالح سنگهای نتراشیده و ملات گل بر بنیاد صخرهای تولید شده است. تاریخ ساخت این قلعه دقیقاً مشخص نیست ولی به احتمال فراوان در قرون میانی اسلامی ایجادشده است.
این قلعه در شهرستان جاجرم، شمال روستای جغدی واقع شده است.
حمام قدیمی جاجرم (موزه گرمابه و تاریخ)
حمام خزینه ای جاجرم با ۷۰۰ متر مربع مساحت در دل بافت تاریخی شهر و در کنار بقایای ارگ قدیم شهر معروف به نارین قلعه و مسجد جامع تاریخی شهر قرارگرفته و به دوره متأخر اسلامی متعلق می باشد. ورودی حمام بوسیله یک سردر و ۵ پله به رخت کن حمام راه می یابد که خود با یک دالان ارتباطی موسوم به میاندر به گرمخانه متصل می شود. میاندر دالان موربی است که نوعی فضای گذر برای دستیابی از فضای گرم و مرطوب گرمخانه به سرد و خشک تر رختکن است. سایر بخش ها خزینه و چند اتاقک با سقف گنبدی را تشکیل می دهد. درمجموع، این حمام از پنج قسمت شامل سه قسمت درونی و دو قسمت بیرونی تشکیل شده است. قسمت های درونی حمام عبارت اند از رختکن یا سربینه، گرمخانه، خزینه و آب انبار. قسمتهای بیرونی نیز شامل گلخن، منبع آب گرم و سرد و مخزن سوخت است. این بنا بدلیل خاصیت های شاخص فرهنگی و تاریخی در سال ۱۳۸۶ به شماره ۲۲۲۱۲ در لیست آثار ملی به ثبت رسیده است. مطالعات و مرمت حمام تاریخی جاجرم از سال ۱۳۸۶ شروع شده و در ۱۳۹۰ به عنوان موزه تاریخ شهر به بهره برداری رسیده است.
موزه گرمابه و تاریخ شهر جاجرم شامل هشت غرفه است که در هریک گوشه ای از آداب ورسوم و تاریخ و فرهنگ مردم منطقه به نمایش درآمده است. غرفه های موزه عبارت اند از غرفه استاد حمامی و غرفه پوشاک در قسمت سربینه، غرفه های دلاکی، عطاری و دیرینه شناسی در گرمخانه، غرفه محرم برای معرفی آیین نخل گردانی و غرفه معرفی مشاهیر و نیز غرفه معرفی صنایع دستی شهرستان جاجرم که در کنار هم تصویر گویایی از تاریخ و فرهنگ منطقه جاجرم برای بازدید کننده ترسیم می کنند.
خانه شاه نشین بنی هاشم
خانه معروف به شاه نشین بنی هاشم یکی از آثار باارزش دوره قاجار در روستای خُراشا شهرستان جاجرم است که بصورت دوطبقه تولید شده و طبقه فوقانی محل پذیرایی از میهمانان رسمی و رجال دولتی بوده است. این بنا به لحاظ داشتن تزیینات زیبای گچ بری که خصوصاً در اطراف شومینهها تمرکزیافته و نیز کتیبههای ثلث شامل آیات قرآنی، ادعیه، نام پنجتن، تاریخ ساخت بنا و نام استاد گچکار و کاتب، منحصربه فرد است.
نقوش صخرهای جربت
نقوش صخرهای جربت که در منطقه به سنگنگاره معروف شدهاند عبارت اند از مجموعه ای از نقوش حیوانی شامل کَل، بز کوهی با شاخهای بلند، شتر، انسان اسب سوار و برخی نمادهای مذهبیِ اسلامی و کتیبه هایی به خط عربی و فارسی که باکوبیدن یک شیء نوک تیزی بر بدنه صخره های سیاه رنگِ فروغلتیده در پای دامنه کوه نقش شده است. این مجموعه نقوش به یک دوره معین تعلق ندارد و در قرون متوالی بارها از روی نقوش قدیمیتر تقلید شده است.
منبع: onlytravel.ir
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب